Jaap Kruithof 1929 - 2009
Beste vrienden,
Het overlijden van Jaap Kruithof, een van onze grootste en meest geëngageerde denkers en strijders voor een rechtvaardige samenleving, is een groot verlies voor de linkerzijde in Vlaanderen. Het is aan ons om Jaap Kruithof te blijven eren en herdenken in onze dagelijkse strijd voor een andere wereld. Want we zullen hem missen. Niet alleen de denker en de strijder, maar ook de mens Kruithof, de vriend van de machtelozen.
Eric Goeman
Copyright guimo
"We moeten de durf hebben om de dingen onder ogen te zien" (Jaap Kruithof, 1929-2009)
Eric Goeman
Jaap Kruithof was eerst en vooral een kritisch intellectueel - die weigerde te verzaken aan zijn belangrijkste opdracht: het opbouwen van een ideologische tegenmacht.
Tegen het boerenbedrog. Tegen de allesoverheersende leugens. Tegen de valse sprookjesvertellers.
Zoals hij het in een interview in 1995 zelf verwoordde: "De ringen onder mijn ogen zijn groot, maar mijn hart en geest zijn jong. We moeten de durf hebben om de dingen onder ogen te zien. Ik kan hier niet vertellen dat alles goed loopt. Wees nooit ongeduldig. Het zal nog dertig, veertig jaar duren eer er een nieuwe orde ontstaat. De mensen hebben het recht dat te weten. Zelfs de gemiddelde slimmerik weet dat het nieuwe economische evenwicht zeker twintig jaar op zich zal laten wachten. Wie het tegenovergestelde beweert doet aan volksverlakkerij." .
Achttien debatten hebben Jaap en ik gevoerd tijdens de Gentse Feesten over de staatsgreep van het neoliberalisme. Het zette bij de politici en spijtig genoeg ook bij een aantal intellectuelen geen zoden aan de dijk. Het alarm weigerde af te gaan. Ze bleven lachen. Het zou uiteindelijk allemaal wel op zijn pootjes terecht komen. Nog eventjes de schouders eronder, met z'n allen duwen en we belanden in het land van hoop en glorie. Jaap Kruithof wilde ons vooral geen blaaskes wijsmaken. Jaap pleitte niet voor minder, maar voor meer engagement. Niet voor minder, maar voor meer actie..
Toch sluipt er sinds de klimaatcrisis, de bankencrisis en de financiële crisis langzaam maar zeker paniek in de rangen van het academische, politieke, mediatieke en financiële establishment. Bij de intelligentste jongetjes van de klas is het euforische gebral intussen verstomd.
De productie van menselijk afval wordt zo groot dat radicale sociale conflicten niet kunnen uitblijven. De voortschrijdende polarisatie trekt een blik sociale problemen open: klimaatopwarming, terrorisme, oorlog, migratiestromen, toenemende onveiligheid, maffiosering van de economie, corrumpering van de politiek, etnische conflicten, toenemende verrechtsing.
Men kan deze problemen niet ongestraft blijven negeren. Juist daarom is verzet - dat ingaat tegen "la pensée unique" - zo bedreigend. Jaap
Kruithof was zulk een bedreiging. Een bedreiging voor het verstikkende en allesoverheersende centrum-denken. Scherp tekende hij de contouren van een nieuwe dictatuur, de dictatuur van de megasystemen. Volgens hem de ergste dictatuur die de mensheid ooit heeft gekend.
Kruithof had het over totalitaire heersers die zullen uitmaken wat waar, wat mooi, wat goed is. Dat is wat uiteindelijk het mondiale neoliberalisme volgens Kruithof realiseerde: de gewetenloze dictatuur van de markt. Tijdens de laatste maanden van zijn leven was de neoliberale orde in een systemische crisis beland.
Kruithof provoceerde. Niet omdat provoceren leuk is. Niet om te choqueren. Hij provoceerde om de wurgende omhelzing van het neoliberalisme te ontwrichten, om de verstarde geesten terug wakker te schudden. Opdat er meer mensen de slaap niet zouden kunnen vatten. En uiteindelijk om de democratische ruimte te heroveren. Dat is zijn strijd voor een humanistische ruimte.
Hij was natuurlijk ook een vriend, onstuimig en veeleisend in de vriendschap. Een vriend die je dagelijks verplichtte na te denken, te analyseren, je kennis te verbreden. Een vriendschap die pijn deed. De pijn van de kennisverwerving die nooit eindigt.
Natuurlijk prevelt hij nog steeds "venceremos" bij het slapengaan. Maar je hoort het moeilijker dan enkele jaren geleden tussen het gekuch en gehoest door. Ook een overdaad aan sigaretten eist een tol.
En natuurlijk is hij nog steeds een calvinist. Zeg dat een "hedonist" (een scheldwoord waarmee hij mij af en toe ter orde riep) het gezegd heeft. Arbeid en lust waren steeds aan elkaar gekoppeld. Ledigheid is niet alleen des duivels oorkussen, maar bovenal neoliberaal. Want hij moest en zou de anti-neoliberale boodschap brengen. Altijd en overal. IN ZIJN KNALGELE SUZUKI tufte hij nog steeds alle dorpen van Vlaanderen rond.
Zijn tegenstanders hapten naar adem en noemden hem dwarsdenker. Of doemdenker. Wereldvreemde utopist. Vulgaire marxist. Of ze gaven hem gewoon zonder veel discussie gelijk om zo vlug mogelijk te kunnen overgaan tot de neoliberale orde van de dag. Ook dat is een populaire strategie.
Zijn tegenstanders kunnen zelfs nu niet meer gerust ademhalen, want dagelijks bewijst het neoliberalisme dat het de problemen van de mensen niet kan oplossen. Hij had niet alleen gelijk, uiteindelijk zal hij gelijk krijgen.Zoals hij het eens bescheiden, zoals het een calvinist past, verwoordde: "Gelijk hebben is één zaak,
gelijk krijgen is een andere!"
"ALS DE UTOPISCHE OASEN UITDROGEN, ONTSTAAT EEN WOESTENIJ VAN BANALITEIT EN
RADELOOSHEID" schreef Jürgen Habermas.
Jaap Kruithof was voor mij en vele anderen die dagelijks strijden voor een andere wereld een wapen tegen de banaliteit en de radeloosheid.
Dank U Jaap.
Eric Goeman, Woordvoerder Attac Vlaanderen, voorzitter Democratie 2000
Omdat een andere wereld mogelijk is
Ronald Commers in De Standaard (28/02/2009) over Jaap Kruithof.
Jaap Kruithof, die deze week overleed, was de vader van een uniek filosofisch experiment aan de Universiteit van Gent. Een prestatie van wereldniveau, schrijft RONALD COMMERS. Bovendien was hij een unieke eigenzinnige denker, een jongerenbezieler en een mediafiguur die nooit een blad voor de mond nam.
Jaap Kruithof is overleden, woensdag 25 februari 2009. Jaap, historicus en filosoof, werd op het einde van 1950 docent en weinig later gewoon hoogleraar wijsbegeerte en ethiek aan de Rijksuniversiteit Gent. De jongste van zijn collega's toen. Intussen was ook al uit de ULB wijlen Leo Apostel gevraagd om hoogleraar te worden aan de Gentse Alma Mater.
Beide filosofen - de historicus-filosoof, hegeliaan, Jaap Kruithof, en de logisch positivist, Leo Apostel - hebben elkaar in Gent gevonden in een project ter vernieuwing van de wijsbegeerte in België. Het was het begin van een uniek experiment en een uitzonderlijke innovatie: de creatie van de afdeling moraalwetenschap. Wereldniveau. Gent, weinigen hebben het zich gerealiseerd - maar de naijverigen aan de andere, niet zelden katholieke universiteiten hebben het geweten - was de draaischijf geworden van een wijsgerige lente.
Jaap Kruithof fungeerde als de spilfiguur van dit vooral door Apostel intellectueel gedynamiseerd project. Kruithof, als uitmuntende lesgever, als jongerenbezieler, als prille mediapersonaliteit. Jaap Kruithof werd eigenlijk het gezicht van de wijsbegeerte en de moraalwetenschap, Rijksuniversiteit Gent.
Maar het project was hoog gegrepen, de contacten intern waren niet altijd zo goed, de tegenwerking of het onbegrip was groot. Voorstander zijn van een wetenschappelijke studie van de morele en wereldbeschouwelijke overtuigingen van mensen, gegeven de ingewikkelde structuren van een hoog ontwikkeld kapitalistisch systeem, dat was geen eenvoudige klus. Misschien hebben die moeilijkheden uiteindelijk bijgedragen tot de vervreemding van de twee uitmuntende protagonisten: Leo Apostel en Jaap Kruithof.
Jaap Kruithof ging zijn weg individueel. Hoe het morele fenomeen in het kader van het geheel van een universeel gedachte menselijkheid denken? Het resulteerde in zijn onovertroffen en magistraal magnum opus: De Zingever. Een boek dat heel ambitieus was. Een algemene wijsgerige antropologie aan de basis van de ethiek, wijsgerig gedacht. Het verscheen in 1968. De auteur moet daar veel hebben van verwacht. Vooruitlopend op een groot deel van de literatuur in sociologie, sociale antropologie, wijsgerige antropologie en ethiek, probeerde Jaap Kruithof een denkraam, een breed denkraam naar de woorden van Marten Toonder, te construeren. Het zou de basis zijn van elk verder filosoferen over waarde, doel, middel, regel, contract. Weinig jaren later zou hij het voortzetten in zijn boek Eticologie, over de studie van het morele verschijnsel. Vele generaties studenten werden aan de Rijksuniversiteit Gent met de inhoud van beide boeken geconfronteerd. Ook buiten de Gentse universiteit kregen die werken weerklank.
Jaap Kruithof was misschien de eerste hoogleraar die begrepen had dat het niet bij de universiteit kon blijven. De ontwikkeling van de media gaf de filosoof een platform om ideeën in een vereenvoudigde vorm uit te dragen. Als geen ander van zijn generatiegenoten beheerste hij het televisiemedium. Vandaag nog moeilijk te begrijpen, maar in de jaren zeventig bijna uniek in de Nederlanden. Legendarisch is zijn optreden gebleven in het door Paula Semer gebrachte programma 'Het gelukkige Gezin', waarin Jaap voorhuwelijkse seksuele betrekkingen tussen jongeren normaal noemde en tegelijk een verdediging presenteerde van de vrije verkoop van voorbehoedsmiddelen. Vlaanderen stond enkele weken op zijn kop. Pastoor, bisschop en kardinaal riepen op om de duivel te gaan bestrijden. Jaaps samenwerking met Jos Van Ussel, de uitnemende seksuoloog en vrijzinnige moraalfilosoof van het seksuele leven van jongeren, had intussen zijn werk gedaan. Beiden, verbonden aan de Gentse universiteit, hadden een hele generatie van jongeren de kans gegeven zich van oude en bekrompen opvattingen te bevrijden. Jaap kreeg er letterlijk drollen en pakken stront van in zijn brievenbus.
Maar intussen was het sociaaleconomische klimaat in de westerse wereld grondig veranderd. Nieuwe problemen dienden zich aan. De crisis van de westerse stijl van leven, van de zogenaamde welvaartsmaatschappij, van de verspillende consumptie en van de overproductie hadden zich aangediend. In Noorwegen was Arne Naess een deep ecology filosofie gaan ontwikkelen. Het rapport van de Club Van Rome waarschuwde voor de gevolgen van een western style of life, de oliecrisis en de nieuwe conflicten in het Midden-Oosten en de 'Derde Wereld', begonnen de plaats in te nemen van het voorzichtige optimisme van na de Tweede Wereldoorlog. Rien ne va plus. De deconstructie van de hoop stond nu op de agenda.
Jaap Kruithof is altijd een heel goede intellectuele barometer gebleken. Hij had vrij snel door dat er wat schortte aan het dominante verhaal van ontwikkeling en welvaart en hij leerde uit zijn diepe ontgoocheling uit de periode 1960 tot 1970. Crisisjaar moet 1968-1969 geweest zijn. Zijn boek De Zingever gaf niet het verhoopte resultaat. Het werd een beetje stil. De linkse medestanders groeven zich in in voorbijgestreefde stellingen. Brekend met een deel van zijn oudere opvattingen, gooide de Gentse moraalfilosoof het roer om. In zijn onthutsende boek De mens aan de grens schoffeerde hij vriend en vijand, mede- en tegenstander. Het antropocentrisme - de mens staat altijd centraal en is het gewicht van alle beoordelingen - is de wortel van het kwaad.
Het werd academisch een beetje stil rond Jaap Kruithof. De leerlingen en vroegere medestanders hadden het moeilijk de ommezwaai te volgen. De argumenten waren niet zelden schetsmatig, om niet te zeggen pamfletachtig, bedoeld om de incrowd te schofferen. Maar in de media was en bleef hij een graag geziene gast. Zijn beheersing van het televisiemedium bleef schier legendarisch. Provocerend, zich in onberispelijk Nederlands - een beetje Hollands, zeiden niet weinigen - uitdrukkend, met formuleringen die voor Vlaanderen van een ongeziene helderheid en scherpte waren. Maar met standpunten waarmee de filosoof zich gaandeweg ging vervreemden van vriend en tegenstander.
Toen hij in 1995 met emeritaat ging, stond hem eigenlijk een kleine tocht door een Vlaamse woestijn te wachten. Het universitaire, het politieke en het medialandschap waren in de periode na de val van de Muur zo grondig veranderd, dat een heroriëntatie niet voor de hand lag. Maar onverdroten bleef de radicale intellectueel Jaap Kruithof aan de arbeid. Jaap Kruithofs missie, het is die missie van de 'Arbeid' geweest. En het blijft voor altijd zijn missie, dood of levend. Daarin neemt hij van ons nooit afscheid. Daarin is hij een deel van onszelf. Bij het ontstaan van Attac, de andersglobalistische beweging werd hij steun en toeverlaat van de onverdroten arbeidende Eric Goeman, omdat het duidelijk was dat een kapitalistische maatschappij in short en long run geen bestaansreden had en heeft, zij het dat een alternatief niet of nauwelijks denkbaar bleef en blijft.
Jaap Kruithof repliceerde op zijn onbekende vijanden - eigenlijk, zonder dat hij dat wist of wilde beseffen, zoals de Roemrijke Ridder van La Mancha - met ongemeen scherpe en onverbiddelijke beoordelingen en veroordelingen. En wie niet met hem was, die was tegen hem, die was zijn intellectuele vijand, hoe beminnelijk hij ook kon blijven in gesprekken en overwegingen over muziek - die hij als weinigen kende en beheerste - en over Romaanse kloosters.
Tussen wit en zwart, aanvaardde Jaap Kruithof geen grijs. 'Grijsegaards', dat waren intellectuele lafaards, als zij al geen verraders van een zaak waren. Welke zaak? De zaak van een menselijke mensheid. De inhoud daarvan is ook voor Jaap Kruithof - en wie zou hem dat kunnen verwijten - voorbij zijn menselijke bevattingsvermogen gebleven.
Wie wil weten of een tweede Kruithof nog mogelijk is (De Morgen, 28/02/2009)
door Ronald Commers
Ronald Commers over de intellectuele erfenis van de woensdag gestorven denker.
Commers is hoogleraar moraalfilosofie in Gent, en lid van ATTAC-Vlaanderen en de Vooruitgroep. Hij werkte jaren samen met Kruithof.
'Er is geen tweede Kruithof mogelijk', zei Etienne Vermeersch bij de dood van de antiautoritaire denker Jaap Kruithof (DM 26/2). We legden de stelling in vraagvorm voor aan Ronald Commers.
Een journalist vraagt naar mijn mening over het volgende. Is een tweede Jaap Kruitfhof vandaag nog mogelijk? Zijn bijvraag luidt: is zijn présence, als ik me zo mag uitdrukken, niet uniek en derhalve voor geen enkele herhaling geschikt? In de eerste vraag staat Jaap Kruithof voor een beeldspraak: kritiek, verzet, protest, ontmaskerende ontleding van maatschappelijke vraagstukken. In de tweede vraag wordt een wijsgerige onnozelheid opgevoerd. Elke mens is uiteraard uniek en onvervangbaar. Na de dood is zijn of haar présence geweest. Maar dat men is geweest kan de dood niet wegnemen. De vele getuigenissen over Jaap Kruithof bewijzen dat.
Concentreren wij ons daarom op de eerste vraag. Is de kritiek, het verzet, het protest en de ontmaskerende ontleding van maatschappelijke wantoestanden vandaag nog mogelijk? Natuurlijk wel. Daarom kan ik ook stellig verzekeren dat de zwartkijkers en de moedelozen ongelijk hebben. Lotta continua. Wij zullen doorgaan. Met nog meer stelligheid sprekend, ook al omdat het vandaag zo welluidend begint te klinken: wij kunnen het. Doorgaan. Wat niet betekent dat de sociale omstandigheden niet anders zijn. Maar dat is het leven zelf. Een ononderbroken elan vital is aan het werk.
De uitbuiting van de ene mens door de andere, de volksverlakkerij via onfatsoenlijke media-actoren, de orkestratie en manipulatie door de opiniemakers en de BV's, de babes in de politiek, de familiale dynastieën in de partijen, het door televisie en kranten aangevuurde populisme, de uitzaaiing van een vermaakcultuur met haar politici-grappenmakers, haar professoren-grappenmakers, haar journalisten-grappenmakers, en ja haar grappenmakers-grappenmakers. Ja, dat is zonder twijfel redelijk nieuw. Het geeft een andere context aan het verzet en aan de ontmaskerende ontleding van de maatschappelijke wantoestanden. Maar de uitbuiting en de volksverlakkerij: zij zijn gebleven, al hebben zij die andere gedaanten aangenomen. Hoe zou Jaap Kruithof, mocht hij nu veertig jaar zijn, in die omstandigheden kunnen aarden? Het is en blijft een gekke vraag.
Hij, Kruithof, is geweest. In de bijzondere omstandigheden van zijn bestaan heeft hij zijn kritisch revolterende rol gespeeld. Je kunt je natuurlijk niet ontdoen van een indruk. Met zijn scherpte in de tenlastelegging, geformuleerd in dat helder en verzorgd Nederlands, gekarakteriseerd door de ondubbelzinnige formuleringen, had hij het vandaag moeilijk gehad tegen de stroom in te gaan van grappen en grollen. Zendtijd, dat weten wij intussen al, en opinierubrieken, dat weten wij ook al, had hij er niet mee kunnen veroveren. Hij had niet de slimste mens willen uithangen, dus hadden ze hem thuis gelaten. Arlequino én Pierrot van het establishment: dat waren niet zijn rollen geweest.
De Zingever
De voorlaatste keer dat ik mijn vroeger diensthoofd, mijn leraar en mentor bezocht in het Middelheimziekenhuis, had ik mijn laatste gesprek met hem. Zijn krachten namen af. Dat was zichtbaar. Hij stelde mij een vraag: "Gaat niet alle zin en waarde in deze wereld verloren?" De lezer moet hierbij weten wat hem in de kliniek was overkomen. Al drie opeenvolgende avonden was hij, nadat een verpleger het tv-toestel had aangezet, verplicht geweest naar vtm-programma's te kijken. Nooit eerder was hem die calamiteit overkomen. Hij had na dit bad in het voor hem, klaarblijkelijk, totaal nieuwe virtuele vermaak, geconcludeerd dat zin en waarde verloren waren gelegd.
Ik kon de schrijver van De Zingever, Kruithofs belangrijkste wijsgerige prestatie, niet volgen. Zolang er mensen leven - zo had hij in zijn unieke en niet overtroffen wijsgerig-antropologische studie uit 1968 uiteengezet - is er betekening van de werkelijkheid en daarop volgt altijd het geven van zin. Menselijk leven zelf is betekening en zingeving. Wat schrijf ik. Hij had toch ook duidelijk gemaakt dat zelfs au-delà de menselijke sfeer -in het plantenrijk, bij de dieren, in de wouden en op de bergen- betekening en zingeving ononderbroken werken. Mocht hij, die nooit heeft genoten van de wereldliteratuur, Jorge Luis Borges hebben gelezen, hij had geweten dat de kosmos het 'schrift van God' is.
Ik nam in die ogenblikken van zijn langzame verdwijning -hij was heel ernstig ziek en ik wist dat er geen herstel mogelijk was- het voortouw. Ik beantwoordde zijn vraag aan mij met een tegenvraag aan hem. Zoals ik hem had gekend, was dit niet naar zijn zin. Hij vond mij qua standpunten gewoonlijk te genuanceerd. Te grijs, want hij hield van zwart en wit. Ik vroeg hem: "Jaap, stel jij die vraag nu omdat jij hier en nu voor jezelf zin en waarde ziet verloren gaan in je persoonlijk bestaan? Laat ik duidelijker zijn? Zie jij geen horizon? Is wat was en geweest zal zijn voor jou waardeloos, nu en hier?"
Grote goden. Ik had hem nooit zo'n harde vraag gesteld. Ik toonde geen meededogen. Ik hield de spiegel voor die ooit voor mijn aangezicht zal staan wanneer ik zal gaan verdwijnen zoals hij. Al was ik niet schaamteloos, zoals enkelen die onlangs over hem hebben gesproken, toch was ik zonder erbarmen. Jaap Kruithof heeft mij geen antwoord gegeven op mijn tegenvraag. Hij bleef mij maar aankijken. De leerling had zijn meester sprakeloos gemaakt. Ik schaam mij niet. De dood, dat is een schandaal. Niemand ontkomt.
Neen dus, een Jaap Kruithof hebben wij niet meer nu hij dood is. Maar dat is een wijsgerige onnozelheid, een Mijnheer de la Palisse waardig. Maar wij, die er nog zijn en zijn geplaatst in de nieuwe maatschappelijke contexten van uitbuiting en volksverlakkerij, erven duizenden stemmen als de zijne. De wacht is aangezegd. ATTAC bestaat, de Vooruitgroep gaat tekeer tegen het nieuwe oude solidarisme van de Gravensteners, het World Social Forum, daaraan participeren wij. Lotta Continua. Luister maar naar ons Ahora y Siempre.
Een Jaap Kruithof hebben wij niet meer nu hij dood is. Maar dat is een wijsgerige onnozelheid. Maar wij, die er nog zijn en zijn geplaatst in de nieuwe maatschappelijke contexten van uitbuiting en volksverlakkerij, erven duizenden stemmen als de zijne
